Եվա Հայրապետյանի Ուսումնական բլոգ

Հոկտեմբերի 7-18

Վանի թագավորներն իրենց կառավարման ընթացքում թողել են բազմաթիվ սեպագիր արձանագրություններ: Այդ գրավոր տեքստերի ճնշող մեծամասնությունը վերաբերում է ռազմական արշավանքներին և սոցիալ-տնտեսական կյանքին, ավելի քիչ տեղեկություններ է տալիս կրոնական-պաշտամունքային կյանքի մասին: Չնայած տեքստային տվյալների նման սահմանափակությանը՝ հնագիտական և պատկերագրական տվյալների միջոցով այսօր գոնե մասնակիորեն հնարավոր է վերականգնել թագավորության սոցիալ-տնտեսական և մշակութային կյանքի պատկերը:

Կրոնը
Վանի թագավորությունում ընդունված էր բազմաստվածությունը. երկրպագում էին բազմաթիվ աստվածների և աստվածուհիների: Աստվածները հաճախ
պատկերվում էին մարդու տեսքով, ավելի հազվադեպ՝ կենդանու տեսքով կամ
խառը ձևերով (մարդու մարմին և կենդանու գլուխ)։ Ուշագրավ է, որ Վանի
թագավորությունում պաշտել են ոչ միայն տեղական աստվածներին ու աստվածուհիներին, այլև նվաճված երկրների: Նպատակն էր ցեղային տարբեր
աստվածների համախմբմամբ ապահովել երկրի տարածքային, մշակութային
և քաղաքական միասնությունը:

Իշպուինի արքայի վերափոխությունների արդյունքում գերագույն աստված և թագավորական հարստության հովանավոր հռչակվեց Խալդին: Խալդին նաև պատերազմի և հաղթանակի աստվածն էր: Վանի թագավորության ժողովրդի պատկերացմամբ՝ նա էր գլխավորում ուրարտական բանակները: Նա էր, որ հաղթում և հնազանդեցնում էր թագավորության թշնամիներին: Հենց Խալդին
էր թագավորին տալիս իշխանություն և օրինականություն: Խալդի աստվածն ամպրոպի և կայծակի Թեյշեբա աստծու և արևի Շիվինի աստծու հետ կազմում էր աստվածների գերագույն եռյակը: Բացի այս եռյակից` պաշտվում էին լուսնի, ցամաքի, ջրերի և այլ աստվածներ:
Սոցիալական կարգը
Վանի թագավորության հասարակությունը բաժանված էր մի քանի անհավասար սոցիալական խմբերի կամ դասերի: Կենտրոնում արքան էր, որն ամբողջ երկրի բացարձակ տիրակալն էր: Գահը ժառանգվում էր հորից որդուն: Արքան համարվում էր Խալդի աստծո տեղապահը երկրի վրա, Խալդիի «ստվերը», և նրա գլխավոր պարտավորություններից մեկն էր երկրի բարգավաճումն ապահովելը: Արքան էր վճռում երկրի ներքին կյանքին և արտաքին քաղաքականությանը վերաբերող հարցերը: Նա օժտված էր քրմական, ռազ- մական, վարչական, դատական իշխանությամբ:
Վանի թագուհիների մասին տեղեկությունները չափազանց սուղ են: Հայտնի է Մենուայի կնոջ՝ Թարիրիայի
հիշատակումն արձանագրություններից մեկում։ Այստեղ Մենուա արքան տեղեկացնում է, որ խաղողի այգի է նվիրել իր տիկնոջը և այն անվանակոչել նրա պատվին։ Վանի արքաներն ունեցել են կանանոց: Մենուան իր մի արձանագրության մեջ իրեն գովաբանում է որպես թագավոր, որն ամենաշատ կանայք է բերել մայրաքաղաք Տուշպայի կանանոց:

Երկրի կառավարման գործում մեծ էր արքային մշտապես շրջապատող խորհրդականների դերը, բայց կարևորագույն պաշտոնյաները եղել են փոխարքաները («մարզերի կառավարիչները») և քրմերը:
Մարդկանց մեծամասնությունն աշխատում էր որպես հողագործ, արհեստավոր կամ վաճառական: Տերության ընդլայնմանը զուգընթաց ավելի կարևոր էին դառնում զինվորականները: Գյուղատնտեսական արտադրության մեջ կարևոր դերակատարում ունեցող հատուկ միավոր էր համայնքը, որը որոշ չափով պահպանել էր ինքնակառավարումը: Վանի թագավորության մեջ բացակայում էր ստրկական ուժի կիրառումը։ Այն ստրկատիրական պետություն չէր, ինչպես կարծում էին նախկինում:

Տնտեսությունը
Ռազմական և քաղաքական խնդիրներից բացի Վանի թագավորության ընդարձակումը լուծեց նաև բավականին կոնկրետ տնտեսական խնդիրներ: Թեպետ սկզբում պետության մեջ մեծ էր անասնապահության դերը, բայց աստիճանաբար թագավորության հիմնական տնտեսական զբաղմունքը դարձավ երկրագործությունը: Իսկ
դրա զարգացումը հնարավոր չէր լինի առանց արդյունավետ ոռոգման: Սեպագիր արձանագրությունները ցույց են տալիս, որ Վանի արքաներն ակտիվորեն զբաղվել են ջրանցքների և ջրամբարների շինարարությամբ։ Ամենամեծ ձեռքբերումն էր Մենուայի կառուցած ջրանցքը, որը մինչ օրս էլ գործում է: Բարելավված գյուղատնտեսական մեթոդները նույնպես կարևոր գործոն էին առևտրի և արդյունաբերության աճի համար: Երկաթի օգտագործումը հանգեցրեց գութանների կիրառմանը, ինչը հնարավորություն տվեց հերկել բազմաթիվ չօգտագործված հողատարածքներ: Արդյունքում ավելացան մշակաբույսերի աճեցման համար հասանելի հողատարածքները:
Պետության գլխավոր տնտեսական խնդիրներից էր Տավրոսի շրջանի ոսկու, արծաթի և երկաթի հանքավայրերի տիրապետումը, ինչպես նաև հիմնական առևտրային ուղիների վերահսկումը: Միջերկրական ծովի երկրներ հասնելու համար Հնդկաստանից, Կենտրոնական Ասիայից և նույնիսկ Չինաստանից եկող ապրանքները պետք է անցնեին կամ Միջագետքով (հարավում), կա՛մ Փոքր Ասիայով և Վանի թագավորությունով հյուսիսում)։ Բացի դրանից՝ հյուսիս-հարավ առևտրային ճանապարհն անցնում էր անմիջապես Վանի թագավորության միջով։ Հմուտ կառավարմամբ երաշխավորված էր երկրի հզորությունը, որի միջոցով նման առևտուր էր իրականացվում:

Վանի թագավորությունը որդան կարմիր, ինչպես նաև մետաղական հանքաքարեր և մետաղական արտադրանք էր մատակարարում մի շարք երկրների: Այն նաև միջնորդ էր հնդկական համեմունքների և չինական մետաքսի վաճառքում: Վանի թագավորության առևտրային հարաբերությունները տարածվել են մինչև Նեղոսի ափերը և դրանից հեռու։
Նշանակալի էին չափի և կշռի բնագավառում Իշպուինի և Մենուա արքաների վերափոխությունները, որոնք նպաստեցին առևտրի զարգացմանը:
Ձեռքբերումներ արվեստի և
գիտության բնագավառում
Հարմարավետ քաղաքները, ամրոց-
ները, տաճարները և այլ հուշարձաններ՝ կառուցված խնամքով տաշված հսկայական քարերից, վկայում են թագավորության շինարարների ու ռազմական մասնագետների մեծ վարպետության, ինչպես նաև մաթեմատիկայի բնագավառում առաջադիմության մասին: Աչքի է ընկնում նաև երկաթի կիրառման վարպետությունը: Բացառիկ նրբությամբ և զարդապատկերների շքեղությամբ են աչքի ընկել Վանի թագավորության վարպետների բրոնզե ստեղծագործությունները՝ զենք ու զրահ, գահի մասեր, արձանիկներ և այլն:
Վանի թագավորությանը հատուկ են մի շարք նորարարություններ՝ ժայռի մշակումից և որպես ճարտարապետության կարևոր տարր օգտագործելուց մինչև մետաղամշակման արվեստը:
Դրանք չանհետացան Վանի թագավորության փլուզումից հետո։ Ձևավորված ավանդույթներն ու կանոնները ժառանգեցին հայկական հաջորդ թագավորություններն ու այլ ժողովուրդներ, ինչպես սկյութական ցեղերը: Վանի թագավորության մշակույթի որոշ տարրեր ներթափանցեցին Հին Իրանի և Վաղ Հունաստանի մշակույթներ:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ի՞նչ տեղեկություններ է պարունակում արձանագրություններից յուրաքանչյուրը: Հաշվի՛ր, թե քանի տեղեկություն գտար դրանցում (կրոնական, ռազմական և այլն):

Արձանագրությունները պարունակում են տեղեկություններ հիմնականում հետևյալ ոլորտներում՝ կրոնական (Վանի թագավորության բազմաստվածության համակարգը, Խալդի գերագույն աստծու պաշտամունքը), ռազմական (խորհրդականների, փոխարքաների և քրմերի դերը, ռազմական արշավանքները), սոցիալ-տնտեսական (գյուղատնտեսության զարգացումը, համայնքային ինքնակառավարումը), և քաղաքական (վարչական և դատարանական իշխանությունը)։
2. Ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ կան Իշպուինի և Ռուսա I արքաների արձանագրությունների միջև (ուշադրություն դարձրու, օրինակ, արձանագրությունների վերջին հատվածին՝ «անեծքի բանաձևին»):

Իշպուինի և Ռուսա I արքաների արձանագրություններում ընդհանուր է այն, որ երկուսն էլ ներկայացնում են իրենց գերագույն աստված Խալդիի կողմից հաստատված իշխանության օրինականությունը և պաշտպանության կարիքը: Տարբերությունն այն է, որ Իշպուինի արձանագրություններում շեշտվում է Խալդիի պաշտամունքը որպես թագավորական իշխանության հիմք, մինչդեռ Ռուսա I-ի արձանագրություններում հաճախ ընդգծվում է սեփական ռազմական հաջողություններն ու արշավանքները: Երկուսի վերջին հատվածում առկա է «անեծքի բանաձևը», որը զգուշացնում է բոլոր նրանց, ովքեր կփորձեն կասկածի տակ դնել արքայի իշխանությունը:
3. Ինչպե՞ս են իրենց ներկայացնում արքաները: Ի՞նչ կարելի է ասել արքաների և նրանց գահակալման ժամանակաշրջանի մասին՝ հիմնվելով նրանց ինքնաներկայացման վրա (պետական կարգ, կրոն և այլն):

Արքաներն իրենց ներկայացնում էին որպես աստվածների՝ մասնավորապես Խալդիի, ներկայացուցիչներ երկրի վրա: Նրանք շեշտում էին իրենց իշխանության աստվածային ծագումը՝ իրենց տեսնելով որպես ժողովրդի առաջնորդներ և պաշտպաններ, որոնց գլխավոր նպատակն էր երկրի բարեկեցությունն ու կայունությունը:

Երվանդական Հայաստանի կազմավորումը և Աքեմենյան Պարսկաստանը

Վանի թագավորության անկման
արդյունքում Ք. ա. VII դարի վերջին Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում կրկին ի հայտ են գալիս մրցակից թագավորություններ: Դրանցից առանձնանում է Պարույր Սկայորդու իշխանությունը լեռնաշխարհի հարաարևմտյան մասում։ Պատմահայր Մովսես Խորենացու հաղորդած տեղեկության համաձայն՝ Պարույրը Հայկ Նահապետի սերնդից էր: Նա միացել էր Ասորեստանի դեմ Մարաստանի (Մեդիայի) և Բաբելոնի թագավորների դաշինքին: Ք. ա. 612 թ. դաշինքի երկրները գրավում և ավերում են Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն:
Մի քանի տարի անց արդեն կործանվում է Ասորեստանի կայսրությունը: Գործուն մասնակցության համար Պարույր Սկայորդին Մարաստանի արքա Կիաքսարի կողմից թագադրվում և ճանաչվում է Հայաստանի թագավոր: Պարույր արքան իր իշխանության տակ միավորել էր Վանա լճից մինչև Եփրատ ընկած տարածքները՝ նպատակ ունենալով իր վերահսկողությունը հաստատել ամբողջ լեռնաշխարհի վրա։

Երվանդ I Սակավակյաց և Տիգրան Երվանդյան
Պարույր Սկայորդուն հաջորդած արքաներից Երվանդ Սակավակյացին է հաջողվում Հայկական լեռնաշխարհում հաստատել իր հսկողությունը։ Քանի որ սկզբնաղբյուրները սակավ են, միայն կարելի է ենթադրել, որ նա իր տիրապետությունը հաստատում է այն հողերի վրա, որոնք ժամանակին Վանի թագավորությունն էր վերահսկում։ Թագավորության սահմանները հյուսիս- արևմուտքում հասնում են մինչև Սև ծովի ափեր, հարավ-արևելքում՝ Մարաստան, հարավում՝ Հյուսիսային Միջագետք: Արքայական նոր հարստությունը նրա անունով կոչվում է Երվանդական կամ Երվանդյան: Կենտրոնն էր Տուշպա-Վան քաղաքը:
Հատկապես նշանակալից էր Երվանդունիների կարողությունը՝ հավաքագրելու զգալի կենդանի ուժ ռազմական արշավների և վերահսկվող տարածքներում իրենց քաղաքական ու ռազմական ներկայությունն ամրապնդելու նպատակով: Այդպիսով՝ Երվանդ I-ին հաջողվում է վերակազ մավորել բանակը՝ ստեղծելով շուրջ 40-հազարանոց հետևակ և 8-հազարանոց հեծելազոր: Սա չէր կարող չազդել Մարական տերության (Մեդիայի) հետ հարաբերությունների վրա։ Վերջինս փորձում է խստացնել իր վերահսկողությունն ընդլայնվող Հայաստանի նկատմամբ: Դա հաջողվում է մանավանդ այն ժամանակ, երբ Մարաստանը տիրում է Արաքսի հովտին և Միջագետքում գտնվող հաղորդակցական ուղիներին։ Դաշնակցային հարաբերությունները շուտով վերածվում են Մարաստանից Հայաստանի կախվածության:
Սակայն մարական տիրապետության դեմ շուտով լայնածավալ ապստամբություն է կազմակերպվում Աքեմենյան ապագա թագավոր Կյուրոս Մեծի կողմից: Ըստ հույն պատմիչ Քսենոփոնի՝ Կյուրոսին այդ ջանքերում ակտիվորեն աջակցում է նրա որսընկերը՝ հայոց թագաժառանգ Տիգրան Երվանդյանը: Ք. ա. 550 թ. մարական տիրապետության տապալման արդյունքում ձևավորվում է Աքեմենյան Պարսկաստանը՝ Կյուրոս Մեծի գլխավորությամբ։ Հայաստանը՝ իբրև դաշնակից երկիր, թեպետ առաջատար դիրք ուներ նորաստեղծ Աքեմենյան կայսրության մեջ, սակայն ներքին ինքնավարությունը պահպանում էր հարկ վճարելու և պատերազմի ժամանակ զորք տրամադրելու պայմանով։ Դա հայկական կողմին թույլ է տալիս պահպանել ձեռք բերված տարածքները՝ չհրաժարվելով լիակատար անկախությունից, միայն թե հետաձգելով այն ավելի պատեհ ժամանակների:

Հակաաքեմենյան ապստամբությունը
Չնայած Կյուրոս Մեծի տված ներքին ինքնավարությանը՝ հայերը չէին հաշտվում ստեղծված իրավիճակի հետ և ձգտում էին անկախանալ արտաքին ուժերից: Հարմար առիթ է ստեղծվում Ք. ա. 520-ական թթ., երբ Աքեմենյան
Պարսկաստանում ներքին երկպառակություններ են սկսվում։ Ի վերջո գահ է բարձրանում Դարեհ I-ը (Ք. ա. 522-486), որի կառավարման առաջին իսկ տարում ապստամբում են հպատակ մի շարք երկրներ: Դրանց թվում էր և Հայաստանը: Այս ապստամբությունների և դրանց ճնշման մասին մանրամասն պատմվում է Բեհիսթունի ժայռի եռալեզու (հին պարսկերեն, էլամերեն և բաբելոներեն) արձանագրության մեջ։ Հայաստանում ապստամբությունը ճնշելու համար Դարեհ I-ի զորահրամանատարները ստիպված են լինում հինգ ճակատամարտ տալ։ Ինչպես պարզ է դառնում արձանագրությունից, Հայաստանը նվաճելու համար Դարեհը մեծ ճիգ է գործադրել։ Հակառակ արձանագրության մեջ Դարեհի պարծենկոտ հայտարարությունների՝ արշավանքները, ըստ էության, անհաջողությամբ են ավարտվել, դրա համար էլ երկարաձգվել են: Միայն հինգերորդ ճակատամարտից հետո է, որ հայերն ընդունել են Դարեհի գերիշխանությունը:

Հայաստանը Աքեմենյան տերության կազմում
Դարեհ արքան ապստամբությունները ճնշելուց հետո ձեռնամուխ է լինում կայսրության սահմանների ընդլայնմանը: Արևելքում նրա տարածքները հասնում էին մինչև Ինդոս գետը, իսկ արևմուտքում՝ Թրակիա՝ կազմելով աշխարհի ամենամեծ կայսրությունը։ Իր իշխանությունն այդ հսկայածավալ կայսրության մեջ ուժեղացնելու համար Դարեհն ամբողջությամբ վերանայում է Կյուրոսի կողմից հաստատված կառավարման համակարգը: Նա կայսրությունը բաժանում է 20 մարզերի, որոնք կոչվում էին սատրապություններ: Դրանք կառավարվում էին սատրապների կողմից, որոնք հավաքում էին հարկերը, ապահովում էին արդարադատությունն ու անվտանգությունը, զինվորներ էին հավաքում թագավորական բանակի համար: Սատրապների կողմից մարզերի կառավարման քաղաքականությունը Դարեհի կայսրությունը միավորելու ճանապարհներից մեկն էր: Հայաստանը կազմում էր XIII սատրապությունը և այդպիսին մնաց մինչև Աքեմենյան կայսրության կործանումը:
Հաջորդ կարևոր քայլն այս ուղղությամբ Արքայական ճանապարհի կառուցումն էր: Ճանապարհն ուներ ինչպես տնտեսական, այդպես և ռազմական նշանակություն: Կարևոր էր, որ այդ ճանապարհի մի որոշ մաս (շուրջ 330 կմ) անցնում էր Հայաստանի հարավային սահմանով, ինչը նպաստում էր առևտրի ծաղկմանը:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ինչպե՞ս հաջողվեց Պարույր Սկայորդուն ճանաչվել հայոց արքա և հաստատվել
Հայաստանի գահին:

Պարույր Սկայորդուն հաջողվեց ճանաչվել հայոց արքա և հաստատվել գահին՝ միանալով Ասորեստանի դեմ Մարաստանի և Բաբելոնի դաշինքին: Ք. ա. 612 թ.-ին դաշինքը գրավեց և ավերեց Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն, իսկ դաշինքի հաղթանակից հետո Մարաստանի արքա Կիաքսարը Պարույրին թագադրեց և ճանաչեց Հայաստանի թագավոր։

2. Ի՞նչ դեր ունեցան Երվանդ I Սակավակյացը և Տիգրան Երվանդյանը Հայաստանի ինքնուրույնության պահպանման գործում:

3. Ի՞նչ մեթոդներ օգտագործեց Դարեհը իր կայսրության միասնականությունը պահելու համար: Ինչպե՞ս էր ազդում նրա քաղաքականությունը Հայաստանի վրա:

4. Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ Երվանդական արքաներն իբրև մայրաքաղաք ընտրեցին Վան-Տոսպըխ

Երվանդական արքաները Վան-Տոսպըխը մայրաքաղաք ընտրեցին, քանի որ այն գտնվում էր ռազմավարական դիրքում՝ Վանա լճի մոտ, ինչը ապահովում էր նրանց պաշտպանությունը, նաև հարմար էր տնտեսական և առևտրային կապերի համար՝ անցնող առևտրային ճանապարհների մոտ:

5.Ինչպե՞ս հաջողվեց Երվանդական արքաներին պահպանել իրենց
ինքնուրույնությունը սատրապության ժամանակաշրջանում։

Երվանդական արքաներին հաջողվեց պահպանել իրենց ինքնուրույնությունը սատրապության ժամանակաշրջանում, քանի որ նրանք կարողացան պահպանել ներքին ինքնավարություն՝ հարկեր հավաքելով և զորք տրամադրելով Աքեմենյան Պարսկաստանի համար, բայց առանց լիակատար կախվածության։ Այս քաղաքականությունը թույլ տվեց նրանց պահպանել վերահսկողություն իրենց տարածքների վրա և պահպանել անկախություն արտաքին քաղաքականության հարցերում։

6. Նշի՛ր և հիմնավորիր, թե տնտեսական և ռազմական ինչ նշանակություն ուներ Հայաստանի համար «Արքայական ճանապարհը»:

«Արքայական ճանապարհը» տնտեսական և ռազմական մեծ նշանակություն ուներ Հայաստանի համար, քանի որ այն հեշտացնում էր առևտուրը և տնտեսական կապերը, իսկ նաև ապահովում էր ռազմավարական կարևորություն՝ facilitating ռազմական շարժերը և Սատրապության միասնականությունը պահպանելու համար: Այս ճանապարհը անցնում էր Հայաստանի հարավային սահմանով, ինչը նպաստում էր առևտրի ծաղկմանը և հայկական տարածքի ռազմական նշանակությանը։
7. Պատմական հեռանկար
Պատկերացրու, որ դու Տիգրան Երվանդյանի խորհրդականն ես, որը արքային պետք է խորհուրդ տա Կյուրոս Մեծի հետ հարաբերությունների հարցում, երբ վերջինս փոխում է վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ: Ի՞նչ խորհուրդ կտաս դու արքային գնալ առճակատմա՞ն, թե՞ փոխզիջման: Ինչո՞ւ:
Ի՞նչ ես կարծում, քո նախաձեռնությանը ո՞ր վերնախավի (ռազմական, քրմական, առևտրական…)
ներկայացուցիչներն ավելի շատ կաջակցեն:
Ինչո՞ւ: Իսկ ովքե՞ր կընդդիմանային (յուրաքանչյուրի համար հիմնավորիր առանձին):